Γράφει, η Παπαδιαμαντοπούλου Χαρά, Τελειόφοιτη Κοινωνικής Εργασίας
Η
Ψυχική Υγεία υπό το Πρίσμα
των Κοινωνικοοικονομικών Παραγόντων
Το δικαίωμα των ατόμων στην ψυχική υγεία μέσα σε ένα περιβάλλον αλλεπάλληλων προκλήσεων και αλλαγών είναι πιο επίκαιρο από ποτέ. Η επίτευξη ψυχικής ευημερίας μέσα στο υπάρχον πλαίσιο είναι περίπλοκη. Η ανάλυση κοινωνικών, πολιτισμικών και οικονομικών παραγόντων σε σχέση με δείκτες νοσηρότητας αποτελεί κύριο προαπαιτούμενο για την κατανόηση των επιπτώσεων των ψυχικών διαταραχών στην γενική πληθυσμιακή υγεία (Πολάκη κ.ά., 2007).
Είναι εμφανές ότι η εξέλιξη της ψυχικής υγείας μπορεί να διαφέρει ανάλογα με τις συνθήκες διαβίωσης. Ένα άτομο που βιώνει ανεπαρκείς ευκαιρίες, κοινωνικό αποκλεισμό και οικονομική αβεβαιότητα θα παρουσιάσει διαφορετική πορεία ψυχικής υγείας από κάποιον που απολαμβάνει ένα σταθερό οικογενειακό, εργασιακό και κοινωνικό περιβάλλον (WHO, 2022). Παράλληλα, σε περιόδους οικονομικής ύφεσης, οι οικονομικά αδύναμοι είναι οι πρώτοι που δέχονται τις επιπτώσεις, με την δημιουργία ενός φαύλου κύκλου φτώχειας και ψυχικών διαταραχών (Γιωτάκος κ.ά, 2011). Σε κάθε περίπτωση, το κοινωνικοοικονομικό υπόβαθρο ενός ατόμου φαίνεται να είναι κρίσιμης σημασίας στην διαμόρφωση της ψυχικής υγείας, καθώς αποτελεί και τον μοναδικό παράγοντα που είναι δυνητικά τροποποιήσιμος (Σκαπινάκης κ.ά, 2007).
Η κοινωνικοοικονομική διάσταση
Σημαντικό μέρος της προσοχής στον τομέα της υγείας επικεντρώνεται στην κοινωνικοοικονομική κατάσταση, η οποία αποτελεί σημαίνον στοιχείο της κοινωνικής δομής σε όλες τις εξελιγμένες κοινωνίες (Oakes & Rossi, 2003). Οι κοινωνικοοικονομικοί παράγοντες σχετίζονται με υψηλότερο επιπολασμό ψυχικών διαταραχών με πιθανές αιτίες είτε την κοινωνική αιτιότητα, με την κοινωνικοοικονομική θέση να αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης της ψυχιατρικής διαταραχής (αγχώδεις και καταθλιπτικές διαταραχές) είτε την κοινωνική επιλογή, με την ψυχιατρική ασθένεια να οδηγεί στην κοινωνικοοικονομική έκπτωση του ατόμου (σχιζοφρένεια) (Πολάκη κ.ά., 2007).
Η έννοια των κοινωνικοοικονομικών παραγόντων περιλαμβάνει πολλαπλές διαστάσεις. Η Αμερικάνικη Ψυχολογική Εταιρία (χ.χ.) αναφέρει ότι η κοινωνικοοικονομική κατάσταση περιγράφει την θέση ενός ατόμου ή μιας ομάδας στην κοινωνικοοικονομική ιεραρχία, εστιάζοντας στις πτυχές της προσβασιμότητας, του προνομίου, της εξουσίας και του ελέγχου που προκύπτουν από την θέση αυτή. Πιο συγκεκριμένα, αποτελείται από παράγοντες όπως το εισόδημα, το επίπεδο εκπαίδευσης, το είδος και το κύρος του επαγγέλματος, τον τόπο διαμονής και σε κάποιες περιπτώσεις την εθνοτική καταγωγή και το θρησκευτικό υπόβαθρο (APA, χ.χ.).
Διακρίνουμε ότι ο όρος «κοινωνικοοικονομικό» περιλαμβάνει μια πληθώρα παραμέτρων κοινωνικού και οικονομικού ενδιαφέροντος στην ζωή των ατόμων, σε ατομικό επίπεδο και κατ’ επέκταση σε συλλογικό επίπεδο. Οι παράγοντες επικινδυνότητας για την ψυχική υγεία σχετίζονται και με παγκόσμιες απειλές, με εμφανή αποτελέσματα στον ευρύτερο πληθυσμό και την κοινωνική ευημερία, όπως είναι η οικονομική ύφεση, η κοινωνική ανισότητα, οι καταστάσεις έκτακτης ανάγκης για την δημόσια υγεία, οι ανθρωπιστικές κρίσεις, καθώς και η κλιματική αλλαγή (WHO, 2022).
Κοινωνικοοικονομικοί παράγοντες και ψυχική υγεία
Η ελληνική και διεθνής βιβλιογραφία που εξετάζει την ψυχική υγεία υπό την οπτική των κοινωνικοοικονομικών παραγόντων καταλήγει σε ενδιαφέροντα αποτελέσματα. Όσον αφορά ερευνητικά δεδομένα ενηλίκων, τα κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά που μελετώνται παρουσιάζουν μεγάλο εύρος. Στην μελέτη των Basta κ.ά. (2022), η κατάθλιψη συσχετίστηκε μεταξύ άλλων με την χαμηλότερη ποιότητα ζωής και την κοινωνική απομόνωση, ενώ συναφείς συσχετίσεις προέκυψαν ανάμεσα στο άγχος και κοινωνικοδημογραφικές και κλινικές παραμέτρους. Στον αντίποδα, η κατάθλιψη και το άγχος, στην ίδια έρευνα, δεν συσχετίστηκαν με την ανεργία και το χαμηλό εισόδημα, αποτέλεσμα το οποίο μπορεί να αποδοθεί στην νοτιοευρωπαϊκή κουλτούρα των άτυπων δικτύων υποστήριξης, όπως είναι ο οικογενειακός θεσμός (Basta κ.ά. 2022).
Εντούτοις, η ανεργία και το εισόδημα φαίνεται να είναι σημαντικές συνιστώσες της ψυχικής υγείας σε μεγάλο αριθμό ερευνών. Οι Mckenzie κ.ά. (2014) ισχυρίζονται ότι μεταβολές στην εργασιακή κατάσταση, από μισθωτή εργασία σε ανεργία, και στην ατομική στέρηση συνδέονται με μεταβολές στην ψυχική υγεία. Ομοίως, το χαμηλότερο επίπεδο ετήσιου εισοδήματος του νοικοκυριού για τους άνδρες συνδέεται με υψηλότερη ψυχολογική δυσφορία (Nagasu κ.ά., 2019). Ακόμα, η επιβαρυμένη ψυχική υγεία φαίνεται να σχετίζεται με τις μακροοικονομικές μεταβλητές της προσωρινής απασχόλησης και με χαμηλότερες κατά κεφαλήν δαπάνες υγείας (Ruiz-Pérez κ.ά., 2017). Επιπροσθέτως, το επάγγελμα αποδείχθηκε ότι έχει σημαντική επίδραση στην ψυχική υγεία των ηλικιωμένων ατόμων (Zhang κ.ά., 2022).
Εισάγοντας και την διάσταση της εκπαίδευσης, οι Skapinakis κ.ά. (2013), υποστηρίζουν ότι η κλινικά σημαντική ψυχιατρική νοσηρότητα συσχετίζεται θετικά μεταξύ άλλων με το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο και την ανεργία, με τις κοινές ψυχικές διαταραχές να συνυπάρχουν, να υποθεραπεύονται και να σχετίζονται με ανεπαρκές επίπεδο διαβίωσης. Ακολούθως, το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο σχετίζεται με χειροτέρευση στη νοητική λειτουργία, γεγονός που θα μπορούσε να αντικατοπτρίζει την όξυνση του επιπολασμού των ψυχικών νόσων στα άτομα αυτά (Pappa κ.ά., 2009).
Άλλες επιδράσεις των κοινωνικοοικονομικών χαρακτηριστικών έχουν να κάνουν με την πρόσβαση στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας. Πιο συγκεκριμένα, οι λήπτες υπηρεσιών ψυχικής υγείας με χαμηλό κοινωνικοοικονομικό προφίλ έχουν λιγότερες πιθανότητες προσφοράς υπηρεσιών ψυχικής υγείας από τους ασθενείς με μέτριο έως υψηλό κοινωνικοοικονομικό επίπεδο (Niemeyer & Knaevelsrud, 2023). Ταυτόχρονα, η κοινωνικοοικονομική κατάσταση στην πιθανότητα προσφοράς θεραπείας συνδέθηκε με την διαταραχή του ασθενούς και διέφερε με βάση τη θεραπευτική μέθοδο που χρησιμοποιούσε ο επαγγελματίας και την κοινωνική κατάταξη της περιοχής που διατηρούσε το ιατρείο του (Niemeyer & Knaevelsrud (2023).
Ο αντίκτυπος της οικονομικής κρίσης
Από το 2009 και έπειτα, η Ελλάδα βρίσκεται σε μια παρατεταμένη περίοδο κοινωνικοοικονομικής κρίσης, η οποία έχει σοβαρές επιπτώσεις τόσο στην υγεία όσο και στην ψυχική κατάσταση του πληθυσμού (Economou κ.ά, 2019). Η απότομη αυξητική τάση του επιπέδου ανεργίας, οι επισφαλείς εργασιακές συνθήκες, η αυξανόμενη φτώχεια, ο όλο και μεγαλύτερος αριθμός των ανασφάλιστων πολιτών, η ύπαρξη εισοδηματικής ανισορροπίας και η μείωση του εισοδήματος των νοικοκυριών είναι τα χαρακτηριστικά αυτής της πραγματικότητας (Economou κ.ά, 2019). Μέσα σε αυτό το πλαίσιο καμία πληθυσμιακή ομάδα δεν θεωρείται ασφαλής, καθώς το κοινωνικό κράτος και οι κοινωνικοί θεσμοί προστασίας δείχνουν να καταρρέουν, με τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας να συρρικνώνονται και τις συνέπειες της ψυχιατρικής νοσηρότητας να είναι δυσοίωνες (Οικονόμου κ.ά., 2018). Αν μέχρι τώρα οι κοινωνικοοικονομικοί παράγοντες θεωρούνταν σημαντικοί στον προσδιορισμό της ψυχικής νόσου και δυνητικά τροποποιήσιμοι, στη νέα αυτή πραγματικότητα τα δεδομένα φαίνεται να αλλάζουν.
Σε επίπεδο διαταραχών, οι έρευνες που διεξήγαγε το Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής υποδεικνύουν αυξητικές τάσεις της ψυχιατρικής νοσηρότητας όσον αφορά την μείζονα καταθλιπτική διαταραχή από την αρχή της κρίσης, συνδέοντας την με οικονομικές δυσκολίες (Οικονόμου κ.ά., 2018). Παράλληλα, το χαμηλό εισόδημα βρέθηκε να είναι παράγοντας κινδύνου για τη μείζονα κατάθλιψη στους άνδρες, αντίθετα το υψηλό εισόδημα λειτούργησε προστατευτικά για τη μείζονα κατάθλιψη στις γυναίκες στην έρευνα των Economou κ.ά. (2019). Συγχρόνως, τα ευρήματα της ίδιας έρευνας προτείνουν ότι οι οικονομικές δυσκολίες προκαλούν ισχυρή ανεξάρτητη επίδραση στον επιπολασμό της μείζονος κατάθλιψης, ωστόσο δεν ασκούν επίδραση στην αυτοκτονικότητα και στα δύο φύλα. Επιπλέον, η μελέτη των Γιωτάκος κ.ά. (2011) που συσχετίζει τους δείκτες της ανεργίας και του μέσου εισοδήματος της τελευταίας 20ετίας με πληθώρα δεικτών ψυχικής υγείας, εντόπισε σημαντική συσχέτιση ανάμεσα στο ποσοστό ανεργίας και στις επισκέψεις στα Εξωτερικά Ιατρεία και στο Τμήμα Επειγόντων του Αιγινήτειου Νοσοκομείου. Με το μέσο εισόδημα, στην ίδια μελέτη, να σχετίζεται θετικά με τις επισκέψεις στις παραπάνω υπηρεσίες υγείας και να συσχετίζεται αρνητικά με το ποσοστό αυτοκτονιών.
Από την βιβλιογραφική έρευνα των Ευθυμίου κ.ά. (2013), σχετικά με την επίπτωση της οικονομικής ύφεσης στην ψυχική υγεία, προκύπτουν ως κρίσιμοι παράγοντες το υποκειμενικό οικονομικό στρες και η επίδραση που έχει στην ευεξία, τα λανθάνοντα οφέλη της εργασίας και η αντίληψη της αυτοαποτελεσματικότητας, ενώ συμβάλλουν σε σημαντικό βαθμό και οι κοινωνικοί παράγοντες του στιγματισμού, της περιθωριοποίησης, η αποσύνθεση των κοινωνικών σχέσεων, η παρούσα κοινωνική νόρμα και η ύπαρξη δικτύων κοινωνικής προστασίας. Το άτομο και κυρίως οι έγγαμοι άνδρες παραγωγικής ηλικίας, έχουν να αντιμετωπίσουν μια πληθώρα ζητημάτων όπως είναι η απώλεια της εργασίας ή έκπτωση από το παρελθοντικό βιοτικό επίπεδο, καθώς και ένα συνεχές άγχος ανταπόκρισης στις απαιτήσεις της καθημερινότητας (Οικονόμου κ.ά., 2018).
Προς την αναθεώρηση του κοινωνικοοικονομικού πλαισίου
Οι κυρίαρχες τάσεις στο τέλος του 20ου και στις αρχές του 21ου αιώνα αναφορικά με την έρευνα και την πολιτική για την ψυχική υγεία επισκιάζουν τους ριζικούς κοινωνικοοικονομικούς παράγοντες (Macintyre κ.ά., 2018). Από την άλλη πλευρά, οι παραδοσιακές κοινωνικοοικονομικές παροχές διαμορφώθηκαν με γνώμονα μια κοινωνική πραγματικότητα που πλέον δεν είναι υπαρκτή (Magklara κ.ά., 2010). Γι’ αυτούς τους λόγους είναι επιβεβλημένη η αναθεώρηση των υπαρχουσών πρακτικών και αντιλήψεων στην ψυχική υγεία και η εστίαση σε ένα νέο μοντέλο παροχής υπηρεσιών.
Η επένδυση στην ψυχική υγεία μεταφράζεται σε ένα καλύτερο επίπεδο διαβίωσης και σε ένα πιο ελπιδοφόρο μέλλον για όλους (WHO, 2022). Επομένως, πρέπει να δοθεί έμφαση στην διατήρηση και ενίσχυση των δικτύων κοινωνικής προστασίας που υποστηρίζουν τον ευάλωτο πληθυσμό, καθώς και στην επένδυση σε ένα πρότυπο υπηρεσιών υγείας που επικεντρώνεται στη δημόσια υγεία και στις υπηρεσίες πρωτοβάθμιας φροντίδας (Zavras κ.ά., 2013). Οι παρεμβάσεις προς την κατεύθυνση της ανάδειξης της κοινωνικοοικονομικής διάστασης της ψυχικής υγείας οφείλουν να εστιάσουν στην συλλογική διατομεακή δράση, με αναδιαμόρφωση της κοινωνικής και οικονομικής πολιτικής και να δώσουν οικονομική προτεραιότητα στην συλλογική ευημερία (Macintyre κ.ά., 2018).
Εξίσου, η οικονομική κρίση και οι επιπτώσεις της στην ψυχική υγεία, επιτάσσουν στοχευμένες θεραπευτικές και προληπτικές παρεμβάσεις με στόχο να ξεπεραστούν η ανισοκατανομή των πόρων, η άνιση πρόσβαση στη θεραπεία και οι συνέπειες που επέφερε σε ζητήματα ψυχικής υγείας σε σχέση με τα κοινωνικοοικονομικά χαρακτηρίστηκα (Roy-Byrne κ.ά., 2009). Η αναδιαμόρφωση του τομέα της ψυχικής υγείας αν και σε πρώτη ανάγνωση μοιάζει δύσκολη, παρουσιάζει ενθαρρυντικές προοπτικές. Εξάλλου, η άρρηκτη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στην ψυχική και την δημόσια υγεία, τα ανθρώπινα δικαιώματα και την κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη μπορούν να συντελέσουν σε ένα εποικοδομητικό μετασχηματισμό των υπαρχουσών πολιτικών της ψυχικής υγείας (WHO, 2022).
Βιβλιογραφία
Γιωτάκος, Ο., Καράμπελας, Δ., & Καυκάς, Α. (2011). Επίπτωση της οικονομικής κρίσης στην ψυχική υγεία στην Ελλάδα. Ψυχιατρική, 22(2), 109-119.
Ευθυμίου, Κ., Αργαλιά, Ε., Κασκαμπά, Ε., & Μακρή, Α. (2013). Οικονομική κρίση και ψυχική υγεία. Τι γνωρίζουμε για τη σημερινή κατάσταση στην Ελλάδα. Εγκέφαλος, 50, 22-30.
Οικονόμου, Μ., Χαρίτση, Μ., Πέππου, Λ. Ε., Διέτη, Ε., & Σουλιώτης, Κ. (2018). Η ψυχική υγεία στην Ελλάδα της οικονομικής κρίσης: Κοινωνικοοικονομικοί προσδιοριστές της κατάθλιψης. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 35(1), 17-26.
Πολάκη, Ο., Σκαπινάκης, Π., & Νιάκας, Δ. (2007). Η σχέση των κοινωνικο-οικονομικών παραγόντων με τις ψυχικές διαταραχές. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 24(3), 224-231.
Σκαπινάκης, Π., Μαγκλάρα, Κ., Μπέλλος, Σ., Γκάτσα, Τ., Μιχάλης, Γ. & Μαυρέας, Β. (2007). Η σχέση των κοινωνικοοικονομικών παραγόντων με τις ψυχικές διαταραχές στην περίοδο της όψιμης εφηβείας: Συγχρονική μελέτη στη βορειοδυτική Ελλάδα. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 24(1), 19-29.
American Psychological Association. (χ.χ.). Socioeconomic status. https://www.apa.org/topics/socioeconomic-status
Basta, M., Micheli, K., Koutra, K., Fountoulaki, M., Dafermos, V., Drakaki, M., Faloutsos, K., Soumaki, E., Anagnostopoulos, D., Papadakis, N. & Vgontzas, A. N. (2022). Depression and anxiety symptoms in adolescents and young adults in Greece: Prevalence and associated factors. Journal of Affective Disorders Reports, 8, 100334. https://doi.org/10.1016/j.jadr.2022.100334
Economou, M., Peppou, L. E., Souliotis, K., Konstantakopoulos, G., Papaslanis, T., Kontoangelos, K., Nikolaidi, S. & Stefanis, N. (2019). An association of economic hardship with depression and suicidality in times of recession in Greece. Psychiatry Research, 279, 172-179. https://doi.org/10.1016/j.psychres.2019.02.058
Macintyre, A., Ferris, D., Gonçalves, B., & Quinn, N. (2018). What has economics got to do with it? The impact of socioeconomic factors on mental health and the case for collective action. Palgrave Communications, 4(1), 1-5. https://doi.org/10.1057/s41599-018-0063-2
Magklara, K., Skapinakis, P., Niakas, D., Bellos, S., Zissi, A., Stylianidis, S., & Mavreas, V. (2010). Socioeconomic inequalities in general and psychological health among adolescents: a cross-sectional study in senior high schools in Greece. International journal for equity in health, 9(3), 1-9. https://doi.org/10.1186/1475-9276-9-3
Mckenzie, S. K., Gunasekara, F. I., Richardson, K., & Carter, K. (2014). Do changes in socioeconomic factors lead to changes in mental health? Findings from three waves of a population based panel study. J Epidemiol Community Health, 68(3), 253-260. https://www.jstor.org/stable/43281956
Nagasu, M., Kogi, K., & Yamamoto, I. (2019). Association of socioeconomic and lifestyle-related risk factors with mental health conditions: a cross-sectional study. BMC public health, 19, 1-13. https://doi.org/10.1186/s12889-019-8022-4
Niemeyer, H., & Knaevelsrud, C. (2023). Socioeconomic status and access to psychotherapy. Journal of Clinical Psychology, 79(4), 937-953. https://doi.org/10.1002/jclp.23449
Oakes, J. M., & Rossi, P. H. (2003). The measurement of SES in health research: current practice and steps toward a new approach. Social science & medicine, 56(4), 769-784. https://doi.org/10.1016/S0277-9536(02)00073-4
Pappa, E., Kontodimopoulos, N., Papadopoulos, A. A., & Niakas, D. (2009). Assessing the socio-economic and demographic impact on health-related quality of life: evidence from Greece. International journal of public health, 54, 241-249. https://doi.org/10.1007/s00038-009-8057-x
Roy-Byrne, P. P., Joesch, J. M., Wang, P. S., & Kessler, R. C. (2009). Low socioeconomic status and mental health care use among respondents with anxiety and depression in the NCS-R. Psychiatric Services, 60(9), 1190-1197. https://doi.org/10.1176/ps.2009.60.9.1190
Ruiz-Pérez, I., Bermúdez-Tamayo, C., & Rodríguez-Barranco, M. (2017). Socio-economic factors linked with mental health during the recession: a multilevel analysis. International journal for equity in health, 16(1), 1-8. https://doi.org/10.1186/s12939-017-0518-x
Skapinakis, P., Bellos, S., Koupidis, S., Grammatikopoulos, I., Theodorakis, P. N., & Mavreas, V. (2013). Prevalence and sociodemographic associations of common mental disorders in a nationally representative sample of the general population of Greece. BMC Psychiatry, 13(1), 1-14. https://doi.org/10.1186/1471-244X-13-163
World Health Organization. (2022). World mental health report: transforming mental health for all. https://www.who.int/publications/i/item/9789240049338
Zavras, D., Tsiantou, V., Pavi, E., Mylona, K., & Kyriopoulos, J. (2013). Impact of economic crisis and other demographic and socio-economic factors on self-rated health in Greece. The European Journal of Public Health, 23(2), 206-210. https://doi.org/10.1093/eurpub/cks143
Zhang, Y., Su, D., Chen, Y., Tan, M., & Chen, X. (2022). Effect of socioeconomic status on the physical and mental health of the elderly: the mediating effect of social participation. BMC public health, 22(1), 605. https://doi.org/10.1186/s12889-022-13062-7
